بررسی معماری و طراحی حمام های سنتی ایران

فهرست مطالب
دیباچه    9
مقدمه    11
فصل اول : معرفی کلی معماری حمام های سنتی    12
معرفی کلی معماری حمام های سنتی:    13
فصل دوم:معرفی اجمالی برخی حمام های سنتی ایران    17
اراک، حمام چهار فصل    18
موقعیت مکانی حمام چهارفصل در شهرستان اراک    18
کتیبه های تاریخ دار بنا:    18
بانیان و سازندگان بنا:    18
سیر تحول بنا:    19
نکاتی درباره ی معماری بنا:    20
سربینه حمام مردانه    21
تزیینات سقف سربینه حمام مردانه    23
گرم خانه حمام مردانه    24
سربینه حمام اقلیتها    24
سربینه حمام زنانه    25
فضای جنب سربینه حمام زنانه    26
برش عمودی ج.ج    26
برش عمودی ب.ب    27
موقعیت مکانی حمام آقا نقی در شهرستان اردبیل    27
کتیبه های تاریخ دار بنا:    28
بانیان و سازندگان بنا:    28
سیر تحول بنا:    28
برش عمودی الف.الف    30
برش عمودی ب.ب    30
تزیینات سقف سربینه    31
اصفهان، حمام شاه    34
موقعیت مکانی حمام شاه در استان اصفهان    34
کتیبه های تاریخ دار بنا:    34
دیگر اطلاعات مکتوب:    34
سیر تحول بنا:    35
سمنان، حمام پهنه    39
موقعیت مکانی حمام پهنه در استان سمنان    39
کتیبه های تاریخ دار بنا:    39
بانیان و سازندگان بنا:    40
نکاتی درباره ی معماری بنا:    41
شیراز، حمام وکیل    44
موقعیت مکانی حمام وکیل در استان شیراز    44
کتیبه های تاریخ دار بنا:    44
بانیان و سازندگان بنا:    44
سیر تحول بنا:    45
کاشان، حمام باغ فین    51
موقعیت مکانی حمام باغ فین در استان کاشان    51
کتیبه های تاریخ دار بنا:    51
بانیان و سازندگان بنا:    51
دیگر اطلاعات مکتوب:    51
نکاتی درباره ی معماری بنا:    53
سربینه اول حمام بزرگ    55
گرم خانه حمام بزرگ    55
سربینه حمام کوچک    57
کرمان، حمام گنجعلی خان    59
موقعیت مکانی حمام گنجعلی خان در استان کرمان    59
میدان گنجعلی خان    59
کتیبه های تاریخ دار بنا:    59
بانیان و سازندگان بنا:    59
سیر تحول بنا:    60
نکاتی در باره ی معماری بنا:    62
بخش شرقی گرم خانه    66
شاه نشین گوشه جنوب شرقی گرم خانه    67
بخش غربی گرم خانه    67
بخش شرقی گرم خانه    67
نهاوند،حمام حاج آقا تراب    69
موقعیت مکانی حمام حاج آقا تراب در شهرستان نهاوند    69
کتیبه های تاریخ داربنا:    69
نکاتی درباره ی معماری بنا:    71
یزد، حمام گلشن    74
موقعیت مکانی حمام گلشن در استان یزد    74
سیر تحول بنا:    75
نکاتی درباره ی معماری بنا:    75
دالان ورودی    77
گرم خانه    78
فصل سوم:معرفی تفضیلی حمام علی قلی آقا و حمام منتسب به شیخ بهایی    80
حمام علی قلی آقا    81
قفسه حوله های حمام    83
کفش کن    83
بازشناسی فرهنگ عامه در حمام علی قلی آقا    88
گرمابه شیخ بهایی    94
طرز کار ابگرمکن  "شیخ بهائی "    94
حمام تاریخی شیخ بهایی فرو می ریزد    96
فصل چهارم: نمونه مورد بررسی (حمام خان یزد)    98
یزد،حمام خان    99
موقعیت مکانی حمام خان در استان یزد    99
کتیبه های تاریخ دار بنا:    99
سیرتحول بنا:    99
شناخت بنا:    101
1. موقعیت طبیعی:    101
2. موقعیت فعلی:    101
3. تاریخچه بنا:    101
مشخصات بنا:    101
نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا:    102
عوامل تزیین شده بنا و نوع آن ها:    104
نقاشی کنج سقف    104
نورگیر سقف سربینه    105
تزیینات الحاقی حمام خان:    106
نوع مالکیت بنا و مشخصات ثبت آن در ردیف آثار تاریخی:    106
اقدامات انجام شده در مورد حریم بنا با ذکر مشخصات:    106
توضیح ضروری و اختصاصی بنا:    107
توسعه و یا تعمیرات، دخل و تصرف انجام شده مشهود تا کنون:    107
نکاتی درباره ی معماری بنا:    107
سربینه حمام بزرگ    108
رستوران (گرم خانه حمام بزرگ)    110
فضای چال حوض    110
منابع و مآخذ:    112
 
 
دیباچه
با آنکه معماری این سرزمین تاریخی چندهزار ساله دارد، تلاش هایی که برای شناسایی و معرفی آثار آن صورت گرفته است سابقه ی چندانی ندارد. تنها از چند دهه ی پیش محققان و پژوهشگران به بازنگر ی این آثار هنری پرداخته و کوشیده اند گردو غبار گذشت قرون را از این گوهرهای تابناک بزدایند و تلألو چشم نواز آن ها را دوباره آشکار سازند.
علل و عوامل آن بی توجهی طولانی و نیز این التفات ناگهانی به آثار تاریخی معماری بحثی مفصل می طلبد که در حوصله ی این مختصر نمی گنجد. همین قدر باید اشاره کرد که آن بی توجهی در واقع محصول توجه کامل و این التفات نتیجه ی بی التفاتی است؛ چه تا آن زمان که این آثار جزئی از زندگی مردم ما بود، لزومی به شناخت و معرفی آنها حساس نمی شد؛ اما آن گاه که بر اساس انقطاع فرهنگی رشته های اصالت دیرین گسسته شد و نشانه های بی ریشگی در همه چیز ظاهر گشت، تمایل به بازگشت به خود و یافتن هویت خودی فزونی گرفت؛ و بدین ترتیب آثار معماری گذشته هم – مانند هر آنچه از اصالت گذشته نشانی داشت- محتاج بازشناسی و معرفی شد. ناگفته پیداشت که راه این بازشناسی و ادراک دوباره سخت ناهموار و پر مخاطره است؛ و بزرگترین سنگ این راه همان بریدگی فرهنگی و بیگانگی از خود  است که راست ها را کج می نمایاند و بیراهه ها را راه. به هر حال امروز در وضعی قرار گرفته ایم که لزوم شناسایی و درک آثار معماری گذشته بر هیچ کس پوشیده نیست. این حقیقت این امید را پدید می آورد که ان شاء الله روزی، تک تک این آثار گرانبها و میراث غنی گذشتگان ما، که در سرتاسر این سرزمین پهناور پراکنده است، به نحوی شایسته و صحیح باز شناخته شود تا برای رسیدن هنرمندان و معماران آینده به استقلال شخصیت هنری و فرهنگی چراغ راهی فراهم آید....
 
مقدمه
نگاهی گذرا به متون دوران های مختلف تاریخی مؤید این امر است که حداقل در همه ی دوره ی اسلامی، حمام های عمومی فراوانی در شهرهای مسلمین وجود داشته و با توجه به تعداد آن ها در هر شهر از حیث اهمیت قابل مقایسه با مساجدند. هر محله یا گذر شهر قدیم در کنار دیگر بناهای عمومی، حتماً حمام یا حمام های برای استفاده ی مردم داشته است و این حمام ها را معمولاً افراد متمکن و خیر می ساختند و وقف عموم می کردند.
تعداد بسیار و اهمیت حمام های عمومی در شهرها البته ناشی از لزوم رعایت نظافت در نظر مردم و در شرع اسلام بوده است؛ اما حمام در گذشته فقط محل استحمام نبود، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گردآمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی بود. در حمام، نه فقط تنها که جان ها تازه می شد.لذا بهترین فرصت را دانستم تا مختصری از این موضوع در برابر بزرگی مطلب گردهم درآورم امید است مورد توجه استاد مربوط جناب آقای مهندس بیگ زاده و هم چنین سایر خوانندگان محترم قرار گیرد. در ضمن روند این مختصر چنین است که در صفحات آتی ضمن معرفی کلی معماری حمام های سنتی ایران به معرفی اجمالی برخی حمام های سنتی واقع در ایران و سپس معرفی تفضیلی حمام علی قلی آقا و حمام منتسب به شیخ بهایی می پردازیم و در نهایت حمام خان واقع در استان یزد را به صورت مصداقی از پروژه ی مذبور که حضوراً مورد تحقیق قرار گرفته است بعلاوه ی تصاویری که از آن تهیه شده معرفی می گردد.
 
 
فصل اول : معرفی کلی معماری حمام های سنتی
 
معرفی کلی معماری حمام های سنتی:
حمام قدیمی معماری پیجیده ای دارد و گاه دو حمام یا بیشتر با هم ادغام شده که در این صورت، معمولاً یکی بزرگتر و پرکارتر از دیگری است و اغلب، حمام بزرگتر به مردان و حمام کوچکتر به زنان اختصاص داشته است.  هر حمام از دو فضای اصلی تشکیل می شود: فضای اول، «بینه» یا «سربینه»، رخت کن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده است و فضای دوم، «گرم خانه»، محل شستشو و تطهیر بدن. بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار می گیرد. هوای بینه را نیمه گرم می کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند و همچنین در هنگام خروج از گرمخانه، یکباره در هوای متفاوت بیرون قرار نگیرند و سلامتشان به خطر نیفتد. ورودی حمام نیز فضای بین بینه و گرم خانه را، که «میان در» خوانده می شود، به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و برعکس به سهولت منتقل نشود. کل حمام را نیز برای حفظ گرمای درونی آن معمولاً پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساخته اند: بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارند؛ یعنی فضاهای مربوط به تأمین آب و حرارت حمام. تون و انبار سوخت آن از این نوع فضاهاست. تون محل افروختن آتش برای گرم کردن آب حمام بوده و در پشت گرم خانه و خزینه جای داشته است و از بیرون حمام، بدان وارد می شده اند. بناهایی که دو یا چند حمام داشتند بایستی چنان طراحی می شدند که همه ی حمام ها از یک فضای پشتیبانی مشترک استفاده کنند.
بینه یا سربینه مهم ترین و زیباترین فضای حمام است- فضایی وسیع و پرتزئین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان. در اطراف فضای میانی بینه، سکوها یا غرفه هایی برای نشستن و استراحت مراجعان قرار دارد. کف این فضاها بالاتر از کف فضای میانی بینه و سقفشان معمولاً پایین تر است؛ و از این رو، فضاهایی دنج و مشرف بر آن اند. برای ورود به آن ها، بایستی از چند پله بالا می رفتند و پاها را، قبل از ورود، در حوض های روی سکوها می شستند . بیشترین تزیینات حمام همیشه در بینه است. کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولاً سنگی ست و ازاره های آن کاشی یا سنگ و دیوارهایش پوشیده از گچ بری یا آهک بری و نقاشی است. زیر گنبد میانی و طاق های غرفه ها هم غالباً پوشیده از انواع کاربندی های ظریف با گچ بری یا آهک بری است. نورپردازی منظم بینه نیز بر جلوه و تأثیر این تزیینات می افزاید. حوض های درون بینه و فواره های آن ها نیز با افزودن تلألو و آوای آب به فضا اثر آرامش بخش آن را دو چندان می کرده اند.
گرم خانه اغلب فضایی کوچک تر و ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد. خزینه ی آب گرم و حوض آب سرد، که آن را «چال حوض» می نامند و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد. گرم خانه نیز حوض های متعدد کوچک و بزرگ دارد و روشنای اش از نورگیر های سقفی تأمین می شود. ازاره و دیوار و سقف گرمخانه نیز قالباً تزئیناتی با مواد متنوع و نقوش مختلف دارد.
در گذشته، استفاده از حمام آداب و رسوم فراوان داشت و بسیاری از آیین ها و مراسم اجتماعی به نوعی به آن مربوط می شد. در ساخت و کارکرد حمام نیز، غیر از امور فنی، احکام شرعی به دقت رعایت می شد؛ مانند غصبی نبودن آب حمام، جدایی فضاهای پاک از ناپاک، تفکیک دقیق آب پاک از فاضلاب. در متون کهن دستورهای دقیقی در باره ی مشخصات حمام خوب و نیز شیوه ی اداره ی آن دیده می شود؛ مانند دستورهایی درباره ی تمیز نگه داشتن فضاهای حمام، جلوگیری از لغزنده شدن سنگ کف حمام، تمیز کردن روزانه ی خزینه و مجاری آب برای جلوگیری از تغییر مزه و گوارا، فروش اجناس مورد نیاز مردم در حمام، و شرایط لازم برای سلمانی حمام و شیوه ی کار او.
حمام به لحاظ اصول فنی ای که باید در ساختش رعایت شود نیز از پیچیده ترین انواع بناست. این پیچیدگی معمول ضرورت جریان دایم آب در بنا و گرم کردن آب و هوای داخل بناست. تأمین آب، آب رسانی به فضاهای مختلف، شیوه ی عایق بندی مخازن گوناگون آب و نگهداری آب در آن ها و هم چنین روش گرم کردن آب و تفکیک آب های سرد و گرم و ولرم از یکدیگر و دفع فاضلاب و جلوگیری از تداخل آن با آب تمیز از مشکلات فنی ساخت حمام بوده است. به این مسائل باید این ها را نیز افزود: چگونگی گرم کردن فضاهای مختلف حمام، به میزان مناسب هر فضا؛ جلوگیری از تبادل حرارت و رطوبت در بین فضاهای حمام و حمام با بیرون آن؛ تهویه ی فضاهای مختلف؛ شیوه ی انبار کردن سوخت و چگونگی افروختن آتش در مجاورت بنا، به گونه ای که مزاحمت و خطری برای مردم نداشته باشد، و ...
گذشته از این ها، آن چه در طراحی فضای حمام جلوه ی خاص دارد نظم شکل درونی فضاست. همه ی فضاهای حمام، از کوچک و بزرگ، علی رغم شکل معمولاً نامنظم و غیر هندسی محدوده ی بیرونی بنا، اشکال منظم و کامل دارند و همچون جواهری تراش خورده دلربایی می کنند. این مهم نه تنها در مقطع افقی، بلکه در حجم درونی فضاها دیده می شود. سقف های پرچین و شکن تراش های این جواهر را ظریف تر و زیبا تر جلوه می دهند و نورگیرهای سقفی، که به صورتی منظم و منطبق بر هندسه ی فضا بر سقف می نشینند، آن را متلألی و لطیف می سازند.
 
 
منابع و مآخذ:
1. گنج نامه، دفتر هیجدهم، حمام ها، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
2. سبک شناسی معماری ایرانی، دکتر محمد کریم پیرنیا
3. اداره میراث فرهنگی استان یزد
4. سایت های اینترنتی معماری