: تحقیق مجموعه تاریخی بسطام

تحقیق مجموعه تاریخی بسطام

مجموعۀ تاریخی بسطام به عنوان یکی از گنجینه ای فرهنگ و تمدن ایران زمین از شهرهای مهم ایالت قومس به دوران قبل از اسلام بر می گردد و برخی قدمت آنرا به زمان سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن ششم میلادی می دانند.
 
در گذشته شهر نمونه گردشگری بسطام از شهرهای مهم ایالت قومس بوده و در کتاب ها و سفرنامه های زیادی به آن اشاره شده است.
 
در خصوص پیدایش شهر بسطام، صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس جلد اول سال 1302 هجری چنین می نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن 6 میلادی می دانند.
 
اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد(ع) (فرزند امام جعفر صادق(ع)) و عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعۀ تاریخی بسطام طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی می باشد که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، کار مرمت اصولی و اقدامات اولیه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو در حال انجام است.
 
معرفی بناهای مجموعه:
 
  مزار بایزید در گوشۀ جنوب غربی صحن قرار دارد، سنگ مرمری متشکل از چهار قطعه روی آرامگاه بایزید قرار دارد که متعلق به شخصی به نام قاضی ملک بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی (ع) نوشته شده و مشخص نیست به چه دلیل روی آرامگاه بایزید قرار دارد.
 
گنبدغازان خان، بنای آرامگاه را به غازان خان (703-670هـ. ق) نسبت می دهند. طبق نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امامزاده محمد و گنبدی نیز برآرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته که جسد بایزید را بدانجا منتقل کند که گویا چون بایزید را در خواب از این کار ناراضی می بیند از تصمیم خود منصرف می شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع 7.5 متر است، بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای است.
 
ایوان غربی؛ این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بین صومعه بایزید و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ایوان 5/17متر است و در سال 717هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده "اولجایتو" ساخته شده است.
 
صومعه بایزید؛ این صومعه یا چله خانه یا زاویه، متشکل از سه اتاقک بسیار کوچک است، ابعاد اتاق اول 5/1×2 متر، اتاق دوم 2×2 متر و اتاق سوم نیز 2×2 متر. سقف این اتاقک های موسوم به معتکف گاه بسیار کوتاه می باشد. دیوارها وسقف های این اتاقک ها دارای گچبری های بسیار زیبا و هنرمندانه ایست که توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 هـ. ق گچبری شده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حیات بایزید بوده است.
 
حرم امامزاده محمد (ع)، بقعه زیبای امامزاده محمد فرزند امام جعفر صادق (ع) است. بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است. بنای اولیه بقعه از غازان خان (703 – 670 هـ. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو تعمیر شده، حرم امامزاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 4.5×4.5 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی های زیبایی تزئین شده است، ازاره حرم از کاشی های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه ای با حاشیه ای از کاشی های گلدار پوشیده شده است.
 
ایوان جنوبی، این ایوان که درشرق مقبره امامزاده قرار دارد در حقیقت سال ها بعد از احداث بنای امامزاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می شود.
 
رواق، از اقدامات دیگری که در دوره صفویه و در زمان حکومت امیرغیب ابن استاجلو در مجموعۀ تاریخی بسطام صورت گرفته است، تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید از یک طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف دیگر به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.
 
مسجد اول بایزید؛ بنای کنونی مسجد اول بایزید بشکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن ترین آثاریست که تا بحال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریباً یک متر پایین تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال 1353 پدیدار شد. در قسمتی از دیوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می توان به زمانی کهن تر نسبت داد، مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می گذارده است.
 
مسجد دوم بایزید نیز در سال 514 هـ. ق توسط شخصی بنام رضی الدین محمد عیسی که هشتمین وارث و جانشین بایزید بوده ساخته شده، با این توصیف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنین دیوار بین دو مسجد اول در جای اولیه خود باقی می ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب ها بر آن قرار داشته اند تخریب و به اندازه حدود یک متر به سمت جنوب منتقل می شود.
 
مسجد ایلخانی نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید می باشند ایجاد و یا تزئین شده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچبری های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود بیرون آورده شد.
 
منار آجری بسیار زیبای مجموعۀ بسطام در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن واقع شده که بر طبق کتیبه کوفی آجری منار، منار در سال 514 هـ. ق ساخته شده که ارتفاع منار 14.5 متر است.
 
پلکان های منار که بصورت مارپیچ درمیان آن قرار گرته، به وسیله سوراخ هایی که در بدنه منار تعبیه شده نور داخل آن را تامین می کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زیرنویس یکی از عکس های قدیمی نوشته شده است، آدم که بالای منار می رود و به قوت تکان می دهد منار حرکت می کند.
 
دالان و ایوان اولجایتو، این دالان و ایوان در سال 713 هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش های مختلف مجموعه موجود می باشد ایجاد و یا لااقل تزئین شده است. تمام سطوح بدنه بجز مقرنس کاری های گچی سقف ایوان با طرح های سفالی لعابدار پوشیده شده است، ایوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمایز تشکیل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش های بسیاری می باشند و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغییراتی که در محوطه داده شده امروز تقریباً عملکرد خود را از دست داده است.
 
مقبره آل کرت، یکی از بناهای با ارزشی که در مجموعه وجود داشته و متأسفانه تخریب شده بنای مقبره آل کرت است، برجی آرامگاهی مشابه گنبد غازان خان و آرامگاه گمنام در جنوب دالان اولجایتو و شرق شربت خانه بوده است که همزمان با احداث دالان آن را تخریب کرده اند. سازمان میراث فرهنگی در بررسی های مجموعه در سال 1362 آثار پی این ساختمان را که بخشی از آن در زیر دیوار جنوبی دالان ورودی واقع شده را کشف کرد.
 
مدرسۀ شاهرخیه، این مدرسه که در شرق مسجد بایزید واقع شده یکی از بناهای با ارزش و با اهمیت مجموعه تاریخی بسطام می باشد. این مدرسه که بنایی وسیع، آجری و دو طبقه می باشد نام بانی آن یعنی شاهرخ تیموری را بر خود دارد.
 
  
 
مسجد جامع، در جنوب مجموعۀ بایزید قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بین سال های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطیل شکل به ابعاد 18.5×17 متر و شبستان های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچبری های بسیار ممتاز و زیبا تزئین شده و دارای چندین کتیبه است که در اطراف آن قرار گرفته اند.
 
برج کاشانه، در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج به سال 700 هـ. ق بر می گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر (ص) گچبری شده. درقسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام اولجایتو و سال 723 هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریبا 20 متر و نمای خارجی آن، لبه دار و سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم الزاویه می باشد و تا زیر گنبد ادامه پیدا می کند.
 
حمام بسطام، در جنوب شرقی مدرسۀ شاهرخیه قرار دارد و مطابق با طرح معمول حمام های قاجاری، در پس دالان، سربینه مفصل حمام واقع شده است.
 
آرامگاه گمنام، در ضلع غربی امام زاده محمد(ع) قرار دارد. فضای داخلی آن گچ اندود است. در فاصله میان گریو و دیوارهای آن کتیبه ای گچی با خط نستعلیق قرار دارد.
موزۀ عرفان شرق، این موزه سال 1389 در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در این موزه کتاب های نفیس قدیمی، قرآن های خطی، ابزار روشنایی (شمعدان) و اشیای هدیه شده به امامزاده محمد (ع) بسطام به نمایش گذاشته شده است. اشیاء دیگری مانند روشنایی، قرآن های خطی، ظروف چینی دورۀ صفویه، درب های منبت کاری شده و غیره در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است. طام